Ιωάννα Μαλαγαρδή
Δρ «Επεξεργασίας Φυσικής Γλώσσας σε θέματα Μηχανικής Μετάφρασης, με μεθόδους Τεχνητής Νοημοσύνης», στο Πανεπιστήμιο Αθήνας
Ο συγγραφέας του βιβλίου, Γιάννης Τόλιος, κάνει μια εμπεριστατωμένη έρευνα και ανάλυση της επίδρασης των ψηφιακών τεχνολογιών στην σημερινή ζωή, δίνοντας ταυτόχρονα μια τεκμηριωμένη μελέτη των επιδράσεων και των αλλαγών στην οικονομία, κοινωνία και πολιτική. Μέσα από μια πλούσια βιβλιογραφία Ελληνική και ξένη, τεκμηριώνει τις απόψεις του και προχωρεί σε προβληματισμούς και προβλέψεις για το μέλλον. Η επιτυχία του βιβλίου είναι ότι ο αναγνώστης θα προβληματιστεί, θα σκεφτεί, θα γίνει συμμέτοχος των προβληματισμών του συγγραφέα, θα προσπαθήσει, ακόμη και εάν διαφωνεί κάπου, να δώσει τις δικές του απαντήσεις ή να τις ψάξει στα μέχρι σήμερα βιώματά του, στην επιστημονική του κατάρτιση ή στη βιβλιογραφία.
Ο Γ.Τόλιος αναλύει διεξοδικά τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της ψηφιακής τεχνολογίας στην εποχή μας. Επικεντρώνεται εν μέρει και στον σύγχρονο υποκλάδο της ψηφιακής τεχνολογίας, δηλαδή στην Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) και στις επιπτώσεις των εφαρμογών της. Η ψηφιακή τεχνολογία εγκαινιάζεται με την κατασκευή του Ελληνικού Μηχανισμού των Αντικυθήρων τον 1ο π.χ. αιώνα που είναι ένας μηχανικός ψηφιακός υπολογιστής ειδικής χρήσης («Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων» 2018, Ξενοφών Μουσάς) και περιέχει και εγχειρίδιο χρήσης. Η ψηφιακή τεχνολογία απογειώθηκε με την εφεύρεση των ηλεκτρονικών εξαρτημάτων όπως την ηλεκτρονική λυχνία, το τρανζίστορ και τα ολοκληρωμένα κυκλώματα πού άρχισε τον 20ο αιώνα.
Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου ο συγγραφέας αναφέρει, ότι η βασική επιδίωξη είναι να κάνει μια «μαγνητική τομογραφία» των ψηφιακών τεχνολογιών στη ζωή και στη λειτουργία του σύγχρονου καπιταλισμού,. Φυσικά η επίδραση των ψηφιακών τεχνολογιών σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας, επόμενο είναι να επιφέρει δραστικές αλλαγές σε όλα τα πεδία της οικονομίας και ειδικά στις κοινωνικές και εργασιακές σχέσεις. Στην αρχή μάλιστα κάθε βασικής ενότητας, υπάρχει μια φράση, ένα απόφθεγμα κάποιου φιλόσοφου, διανοητή, επιστήμονα, ποιητή, στιχουργού, ακόμη και λαϊκό γνωμικό, σχετικό με το κείμενο που θα ακολουθήσει.
Ας σταθούμε όμως στην αναφορά του στις ψηφιακές τεχνολογίες και στις εφαρμογές. Η επιστήμη της Τεχνητής Νοημοσύνης, ιδρύθηκε το 1956 από Αμερικανούς επιστήμονες, όπως τον M. Minsky του MIT, και τον J. McCarthy του Stanford University . Ο Minsky ήταν ο πρώτος που δημοσίευσε την πρώτη επισκόπηση του πεδίου. Παρ’ όλα αυτά μπορούμε να θεωρήσουμε ως πρωτοπόρο στην θεωρία της ΤΝ τον Άγγλο Alan Turing (1912-1954), με την εργασία του ‘Computing Machinery and Intelligence’, στο περιοδικό Mind το 1950. Εκεί ο Turing αρχίζει με το ερώτημα: «Can Machines Think?» Η ονομασία που δόθηκε στην ΤΝ έχει κατά καιρούς δημιουργήσει προβληματισμούς. Οι προβληματισμοί προέρχονται από την συνήθη σύγχυση κατά τη σύγκριση υπολογιστών και ανθρωπίνου εγκεφάλου και έτσι αντιμετωπίζεται ο κλάδος αυτός της πληροφορικής από ανθρωπομορφικής σκοπιάς, όπως η συνείδηση, η μάθηση κ.λπ. των οποίων οι έννοιες διαφέρουν ριζικά στους δύο χώρους.
Πέρασαν αρκετά χρόνια μέχρι να φθάσουμε στη σημερινή, την λεγόμενη «4η Βιομηχανική Επανάσταση» ή Παραγωγική Επανάσταση με την διάδοση των εφαρμογών της επιστήμης και τεχνολογίας της ΤΝ που δημιουργεί και προβληματισμούς για τις κοινωνικές επιπτώσεις, τις οποίες το βιβλίο αναλύει σε μεγάλη έκταση. Βασικά πεδία εφαρμογών στην ΤΝ είναι η ιατρική, η άμυνα, ο βιομηχανικός αυτοματισμός, η ρομποτική, η διαστημική τεχνολογία, η δορυφορική επισκόπηση, η κυβερνοασφάλεια κ.ά. Σημαντικό γεγονός είναι η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που επηρεάζουν άμεσα το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων, καθόσον γεννιέται μια νέα οικονομία σε νέα περιβάλλοντα, νέες κοινωνικές και εργασιακές σχέσεις.
Ο συγγραφέας εξετάζει τις σημαντικότερες εν εξελίξει ψηφιακές τεχνολογίες και στο τέλος θα προβληματιστούμε μαζί του, στα διαφαινόμενα «εναλλακτικά μέλλοντα», όπως τα ονομάζει, με τις «δυστοπίες» και τις «ουτοπίες» που τροφοδοτούν, αλλά και τις «εν δυνάμει» ελπιδοφόρες προοπτικές που σηματοδοτούν. Κάθε Βιομηχανική Επανάσταση έχει τα υπέρ και τα κατά. Στην σημερινή εποχή πρωτεύοντα ρόλο για την αύξηση των εσόδων μιας εταιρείας, παίζει η διαφήμιση, την οποία ευνοεί το διαδίκτυο και όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Το διαδίκτυο μπορεί αφενός να αποτελέσει μια πηγή γνώσης και άμεσης ενημέρωσης, όμως ενέχει πολλούς κινδύνους, ειδικά για χρήστες που δεν είναι ενημερωμένοι για την χρήση του. Όπως και τα έξυπνα κινητά, τα δίκτυα νέας γενιάς (smartphone 5G), οι ευρυζωνικές τεχνολογίες με την χρήση οπτικών ινών, δίνοντας τη δυνατότητα διακίνησης τεραστίων ποσοτήτων δεδομένων σε πολύ υψηλές ταχύτητες. Για παράδειγμα το «IoT» (Internet of Things) είναι ένα δίκτυο επικοινωνίας μεταξύ πολλών συσκευών. Επίσης τα «Μεγάλα Δεδομένα», το «Υπολογιστικό νέφος» κλπ, είναι ψηφιακές εφαρμογές. Το σύνολο των δραστηριοτήτων ανταλλαγής πληροφοριών μέσω διαδικτύου, ονομάζεται «κυβερνοχώρος».
Ας σταθούμε όμως στους όρους Κυβερνητική, Κυβερνοχώρος. Ο όρος «Κυβερνητική» είναι ένας νεολογισμός, που ο Wiener κατασκεύασε από την ελληνική λέξη “κυβερνήτης,” για να δώσει έμφαση στο γεγονός, ότι η νέα επιστήμη αφορά στην κυβέρνηση, με την έννοια της διεύθυνσης ή της ρύθμισης, δηλαδή, του ελέγχου και της επικοινωνίας συστημάτων, ζώντων οργανισμών, καθώς και μηχανών κατασκευασμένων από τον άνθρωπο. Ως “Κυβερνητική” (Cybernetics) ο Wiener απεκάλεσε το 1948 τις θεωρίες ελέγχου και ροής πληροφοριών μεταξύ ζώντων ή τεχνητών επικοινωνούντων συστημάτων (Wiener, 1948). Με τον περιορισμό της ισχύος του όρου στα πολιτικά συστήματα διοίκησης μιας κοινωνίας, οι απαρχές της ελληνικής αυτής λέξης ανάγονται στην Πλατωνική σύγκριση της “τέχνης του κυβερνάν” την πόλη σε αναλογία μ’ ένα σκάφος.
Ειδικότερα ο όρος «Κυβερνητική» αναφέρεται από τον Πλάτωνα ως επίθετο. «Τί δ’ εν νηί, εί τω εξουσία είη ποιείν ό δοκεί, νού τε καί αρετής κυβερνητικής εστερημένω, καθοράς ά άν συμβαίη αυτώ τε καί τοίς συνναύταις;» (Πλάτων, Αλκιβιάδης, 135Α). {Βλέπεις άραγε καθαρά τί θα συμβεί σ’ ένα πλοίο, αν εκείνος που έχει την εξουσία να πράττει αυτό που νομίζει (σωστό…), δεν διαθέτει ούτε νου, ούτε κυβερνητική αρετή, τί θα συμβεί λοιπόν και σ’ αυτόν και στους ναύτες που ταξιδεύουν μαζί του;} Ο πρώτος που χρησιμοποίησε τη λέξη «Κυβερνητική» στους νεότερους χρόνους, ήταν ο Andre-Marie Ampère, στο έργο του “Philosophy of the Science” που δημοσιεύτηκε το 1884, ως μια επιστήμη που με τις μεθόδους που θα χρησιμοποιούσε, θα μπορούσε να ρυθμίσει την κοινωνία. Ο όρος έγινε περισσότερο γνωστός από τον Norbert Wiener, στο έργο του «Cybernetics or Control and Communication in the Animal and the Machine» (Κυβερνητική ή έλεγχος και επικοινωνία στα ζώα και στις μηχανές) (1948).
Τα τεχνολογικά επιτεύγματα, που οδήγησαν στο Διαδίκτυο, την Εικονική Πραγματικότητα (virtual reality) και γενικώς στα σύγχρονα επιτεύγματα της Πληροφορικής, έχουν τις ρίζες τους στην Κυβερνητική. Μια σύντομη αναφορά στην ιστορία της Κυβερνητικής, σκιαγραφεί με έναν ενδιαφέροντα τρόπο το παρελθόν του Κυβερνοχώρου και άλλων επιτευγμάτων της Πληροφορικής Επιστήμης.
Οι βασικές αρχές της Κυβερνητικής, διαμορφώθηκαν μέσα από μια διεπιστημονική έρευνα. Σημαντική ήταν η συνεισφορά των μαθηματικών, της φυσιολογίας, της ιατρικής, της βιολογίας και της μηχανικής. Οι πιο γνωστοί επιστήμονες που συνεισέφεραν με τις εργασίες τους στην ανάπτυξη του κλάδου, ήταν οι Claude Shannon, John von Neumann, A. N. Rosenblatt, N. Wiener, J. Bigelow, Ivan, McCulloch and Pitts, A. M. Turing, I. Vyshnegradsky, A. Lyapunov και M. L. Minsky. Είναι από όλους παραδεκτό ότι για την εξέλιξη της κυβερνητικής, σημαντικό ρόλο είχαν οι βιολογικές επιστήμες οι οποίες μελετούν τις διαδικασίες ελέγχου στον έμβιο κόσμο.
Σε άλλα σημεία του βιβλίου ο συγγραφέας κάνει αναφορές στις σημερινές συνήθεις χρήσεις της ψηφιακής τεχνολογίας, όπως είναι οι Ηλεκτρονικές Συναλλαγές (e-commerce, logistics, e-banking), στην Κυβερνοασφάλεια κ.ά. Ενδιαφέρουσα είναι η εφαρμογή της ΤΝ στην Έξυπνη, Ευφυή Γεωργία ή Γεωργία Ακριβείας, με την ενσωμάτωση ψηφιακών τεχνολογιών στις υφιστάμενες ψηφιακές πρακτικές. Δηλαδή Ιπτάμενες ηλεκτρονικές συσκευές, εφαρμογές ρομποτικής, κινητή τηλεφωνία, συστήματα εξελιγμένων αισθητήρων και τεχνολογίες ‘IoT’ που μπορούν να παρακολουθούν επίπεδα υγρασίας αέρος εδάφους κά. Σημαντικό ρόλο παίζει και η διαστημική τεχνολογία (δορυφόροι) για πρόβλεψη καιρού… Οι έξυπνες φάρμες με αύξηση της παραγωγής και μείωση του κόστους. Ωστόσο τι γίνεται με τους μικροκαλλιεργητές;;; Εδώ θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον ρόλο των Συνεταιρισμών. Άλλες ενδιαφέρουσες εφαρμογές που αναφέρονται στο βιβλίο, είναι η τρισδιάστατη εκτύπωση, η γονιδιωματική, η Γενετική Μηχανική, κά.
Οι προβληματισμοί του συγγραφέα είναι πολύ σοβαροί και θα πρέπει να γίνουν και δικοί μας προβληματισμοί. Που οδηγεί άραγε η ραγδαία και ταχύτατη εξάπλωση των νέων τεχνολογιών; Οι θετικές πλευρές είναι αρκετές, όπως οι διευκολύνσεις σε πολλούς τομείς της καθημερινότητας, ειδικά σε θέματα δημόσιας διοίκησης. Αναφέρομαι ενδεικτικά στις υπηρεσίες του e-government.gr, όπου ο πολίτης απαλλάσσεται από απίστευτες ταλαιπωρίες των προηγούμενων ετών. Η έκδοση πιστοποιητικών και ηλεκτρονικών παραβόλων π.χ. γίνεται άνετα από το σπίτι, αποφεύγοντας ουρές και ορθοστασία. Περιορισμός μεταδοτικών ασθενειών, όπως έγινε με την covid 19. Με το e-banking ομοίως αποφεύγεται η ταλαιπωρία του πολίτη.
Άλλες γνωστές εφαρμογές, είναι οι κάμερες παρακολούθησης, που έχουν προβληματίσει πολλούς με τα υπέρ και τα κατά, όπως και το θέμα των προσωπικών δεδομένων. Άλλες εφαρμογές είναι η αυτόματη ανάλυση ηλεκτροκαρδιογραφήματος στην ιατρική, τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη drones που χρησιμοποιούνται σε διάφορους τομείς, όπως γεωργία, άμυνα για φύλαξη συνόρων κά. Η χρήση των νέων τεχνολογιών χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, ώστε οι χρήστες να μην πέσουν θύματα ηλεκτρονικής απάτης (Hacking, Phishing κ.λπ.). Υπάρχει και δυστυχώς συνεχώς εξελίσσεται το «κακόβουλο λογισμικό», υποκλοπής στοιχείων και δεδομένων ή καταστροφής στοιχείων. Μεγάλη προσοχή ειδικά στις τραπεζικές μας συναλλαγές.
Η εξάπλωση της ψηφιακής τεχνολογίας, είναι επόμενο να φέρει αλλαγή στις εργασιακές σχέσεις. Το θετικό είναι η μείωση της σωματικής κόπωσης σε πολλούς τομείς. Απαιτείται όμως περισσότερη νοητική εργασία. Ελαστικές σχέσεις εργασίας αλλά ταυτόχρονα και καλά αμειβόμενη εργασία σε δημιουργικούς εργαζόμενους. Επίσης εταιρείες Start up, Spinn off, ολιγομελείς που πολλές φορές έχουν τεράστια κέρδη λόγω καινοφανούς και πρωτότυπης ιδέας με μεγάλη αποδοχή από την αγορά.
Τα υπολογιστικά συστήματα δεν θα αντικαταστήσουν καθ΄ ολοκληρίαν το ανθρώπινο μυαλό στο προβλεπόμενο μέλλον. Θα αναφερθώ στο παράδειγμα της αυτόματης μετάφρασης, όπου χωρίς την μεταφραστική επεξεργασία από ανθρώπινο μυαλό πολλές φορές δεν βγαίνει πλήρες νόημα. Η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός με πολυσημίες, αμφισημίες, σημασιακές σχέσεις και ένα αντικειμενικό περιβάλλον, έναν μικρόκοσμο που αναφέρεται το κάθε κείμενο, καθώς επίσης και το ύφος του ομιλητή ή του συγγραφέα. Επομένως ένα πρόγραμμα είναι πολύ δύσκολο να λάβει αποφάσεις για ένα τόσο πολύπλοκο θέμα και να δώσει ως εξαγόμενο ένα απολύτως σωστό αποτέλεσμα, όπως θα το έδινε ο ανθρώπινος μεταφραστής. Όσο για την διερμηνεία είναι πιο δύσκολο να χρησιμοποιηθούν αυτόματα συστήματα. Αν και τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες για την βελτίωση των συστημάτων Μηχανικής Μετάφρασης.
Όμως υπάρχουν συστήματα αναγνώρισης και σύνθεσης λόγου (μετατροπή λόγου σε κείμενο και κειμένου σε συνθετικό λόγο) που μπορούν να αντικαταστήσουν την πληκτρολόγηση σε υπολογιστή ή την συγγραφή απλών κειμένων. Τα συστήματα αυτά είναι ιδιαίτερα βοηθητικά για τους ΑΜΕΑ. Άλλη γνωστή εφαρμογή και ευρέως διαδεδομένη είναι το ηλεκτρονικό εμπόριο. Πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί ειδικά στα cookies των διαφημίσεων.
Είναι υποχρέωση της πολιτείας να διοργανώσει σεμινάρια για την ενημέρωση των πολιτών που δεν έχουν γνώση της χρήσης υπολογιστών. Μπορεί κανείς να εξοικειωθεί με βασικά πράγματα σε οποιαδήποτε ηλικία. Το Κράτος θα πρέπει να λάβει μέτρα για το brain drain ώστε να δημιουργηθούν ελληνικές εταιρείες που θα απασχολήσουν κόσμο και θα προωθηθούν και οι εξαγωγές προηγμένου λογισμικού.
Οι Έλληνες προσοντούχοι επιστήμονες διαπρέπουν σε όλους τους τομείς της Ψηφιακής Τεχνολογίας. Χρειάζονται όμως θέσεις εργασίας με καλούς μισθούς ώστε να παραμείνουν στην χώρα τους. Μόνο όταν υπάρξουν ανταγωνιστές των πολυεθνικών, με γνώση και καινοτομική δημιουργικότητα, θα αναπτυχθεί και μια νέα συνδικαλιστική συνείδηση για την διεκδίκηση δικαιωμάτων και βελτίωση συνθηκών εργασίας.
Οι παρατηρήσεις και επισημάνσεις του συγγραφέα για θέματα κλιματικής αλλαγής σε σχέση με τις ψηφιακές τεχνολογίες, για την παραγωγή ενέργειας είναι πολύ σημαντικές και θα προβληματίσουν πολύ τον αναγνώστη. Θα ενημερωθεί για την επίπτωση της εξόρυξης των σπάνιων γαιών των οποίων η εξόρυξη είναι πολύ δαπανηρή. Οι σπάνιες γαίες χρησιμοποιούνται για πολλές σύγχρονες «πράσινες τεχνολογίες» όπως τις μπαταρίες των ηλεκτρικών αυτοκινήτων.
Το βιβλίο αξίζει πολύ να διαβαστεί. Ο αναγνώστης θα προσκομίσει πολλά οφέλη. Θα διευρύνει το γνωστικό του πεδίο για τις νέες τεχνολογίες και κυρίως θα προβληματιστεί. Πιστεύω ότι θα του απαντηθούν αρκετά ερωτηματικά. Η ανάγνωση του βιβλίου είναι ευχάριστη και ο λόγος του ρέει με τρόπο που δεν κουράζει. Το κείμενο είναι δομημένο ώστε να υπάρχει μια ακολουθία ανάλυσης, συμπερασμάτων, προβλέψεων και προοπτικών βασισμένων σε βιβλιογραφικές πηγές. Οι αλλαγές σε οικονομία, κοινωνία και πολιτική, στο πλαίσιο της Ψηφιακής Εποχής, που είναι και το βασικό θέμα του βιβλίου, προβληματίζει τον συγγραφέα και πρέπει να γίνει προβληματισμός για όλους μας. Παρ’ όλο που η περαιτέρω ψηφιοποίηση και άλλων τομέων είναι πλέον αναπόφευκτη, πρέπει να δούμε τα θετικά στοιχεία και να αποφύγουμε ολέθριες παρενέργειες, εννοώ σε Κρατικό, Διακρατικό και Παγκόσμιο επίπεδο. Σημειωτέον, ότι προσφάτως οι ΗΠΑ, είναι σε διαδικασία νομοθεσίας για την προστασία των πολιτών τους από τυχόν δυσμενείς επιπτώσεις των εφαρμογών της ΤΝ.
Το βιβλίο απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες, ειδήμονες του χώρου και μη.
(*) Το κείμενο αποτελεί βασικά σημεία της βιβλιοπαρουσίασης, «ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ: Οι αλλαγές σε οικονομία, κοινωνία, πολιτική», εκδόσεις «Τόπος» (2021), που έγινε στο Πολιτιστικό Κέντρο «Γ.Ρίτσος» στο Αιγάλεω, στις 14 Νοέμβρη 2022.