Αιτίες πληθωρισμού, κοινωνικές επιπτώσεις και τρόποι αντιμετώπισης*
Γιάννης Τόλιος, διδάκτωρ οικονομικών
Εισαγωγή
Τα λαϊκά στρώματα, ιδιαίτερα τα λεγόμενα «ευάλωτα νοικοκυριά» (χαμηλόμισθοι, χαμηλοσυνταξιούχοι, άνεργοι, μισθωτοί μερικής απασχόλησης, κά), βιώνουν τα τελευταία χρόνια μια «έκρηξη ακρίβειας» σε βασικά είδη και υπηρεσίες, που συρρικνώνουν την αγοραστική τους δύναμη και υποβαθμίζουν το βιοτικό τους επίπεδο.
Από την άλλη μεγάλο μέρος των επιχειρήσεων κυρίως οι μεγάλες, καθώς και μεγαλοεισοδηματίες, υψηλόβαθμα στελέχη εταιριών και κάτοχοι χρηματοπιστωτικών τίτλων, αυξάνουν τα κέρδη και εισοδήματα τους, όπως επίσης και οι εκπρόσωποι της κυρίαρχης ελίτ και των συστημικών media. Η έκρηξη της ακρίβειας, σηματοδοτεί την «έκρηξη» ανισοτήτων και έχει γενικότερες παρενέργειες στην οικονομία και κοινωνία.
1.Μόνιμες και έκτακτες αιτίες των ανατιμήσεων
Οι τιμές των εμπορευμάτων, καθορίζονται ως γνωστόν από το νόμο της αξίας, δηλ. «δηλ. το μέσο κοινωνικά αναγκαίο χρόνο που χρειάζεται για την παραγωγή τους»! Ωστόσο αυτή η αντιστοιχία συντελείται στοιχειακά και με πολλές αποκλίσεις και μόνο μακροπρόθεσμα το «σύνολο των αξιών ισούται με το άθροισμα των τιμών».! Στην πράξη οι αποκλίσεις μπορεί να έχουν προσωρινό ή παρατεταμένο χαρακτήρα.
Επιγραμματικά οι βασικότερες αιτίες της ακρίβειας είναι:
-Η συγκυριακή αναντιστοιχία προσφοράς & ζήτησης, λόγω έκτακτων γεγονότων (καιρικές συνθήκες, πανδημίες, πόλεμοι, κυρώσεις, κά), που οδηγούν στην εμφάνιση ελλείψεων (σε α’ ύλες ή αγαθά) και αυξάνουν τις τιμές, καθώς σε έντονα φαινόμενα αισχροκέρδειας με ακραία εκδοχή το «μαυραγορατισμό»!!
-Η συστηματική ύπαρξη μονοπωλιακών-ολιγοπωλιακών καταστάσεων και καρτέλ στην παραγωγή και στην αγορά, που επιβάλουν μονοπωλιακές τιμές και επιφέρουν μόνιμη στρέβλωση τους σε όφελος των ολιγαρχών.
-Επίσης η υπερβολική έκδοση χρήματος, για την κάλυψη αναγκαίων ή μη αναγκαίων κρατικών δαπανών («δημοσιονομική επέκταση»), διαταράσσει τη χρηματική έκφραση της αξίας των εμπορευμάτων και αυξάνει τις τιμές. Παράλληλα αυξάνει τα επιτόκια και το κόστος δανεισμού των επιχειρήσεων το οποίο επιρρίπτεται στις τιμές ανατροφοδοτώντας τις ανατιμήσεις. Το ίδιο αποτέλεσμα έχουμε με την υπερβολική «πιστωτική επέκταση» των τραπεζών η οποία τροφοδοτεί την πληθωριστική διαδικασία με αποτέλεσμα την αύξηση επιτοκίων και κόστους δανεισμού των επιχειρήσεων, κοκ.
-Επίσης η αύξηση των έμμεσων φόρων στην κατανάλωση (ΦΠΑ, ειδικοί φόροι κατανάλωσης), σε αγαθά και υπηρεσίες οι οποίοι προσαυξάνουν τις τελικές τιμές και το συνολικό επίπεδο πληθωρισμού.
-Σημαντική επίσης πηγή ακρίβειας είναι ο εισαγόμενος πληθωρισμός, είτε λόγω ανατιμήσεων διεθνώς σε αγαθά και υπηρεσίες, είτε λόγω υποτίμησης του νομίσματος (πχ. το ευρώ από αρχές 2021 ως τέλος Απρίλη 2022, έχει υποτιμηθεί κατά 12,3%), είτε λόγω μονοπωλιακών τιμών και υπερτιμολογήσεων που επιβάλλουν οι πολυεθνικές μεταξύ άλλων και οι ψηφιακoί γίγαντες και θυγατρικές τους (Cosmote, Vodafon, Wind).
-Τέλος οι αλλαγές στο κόστος παραγωγής, επιδρά στις τιμές. Εδώ έχουμε και το “εργατικό κόστος”, μαζί και τη γνωστή θεωρία περί «σπιράλ μισθών-τιμών»!!. Περιττό να τονίσουμε ότι οι μισθοί έπονται των αυξήσεων στις τιμές και η αναπροσαρμογή τους είναι πάντα μικρότερη. Κατά συνέπεια αν η γάτα έχει εφτά ψυχές …αυτή η θεωρία περί «σπιράλ» κλπ, για ευνόητους λόγους…. έχει δέκα-επτά ψυχές,!
Ειδικότερα στην Ελλάδα, ο κατώτατος μισθός μετά τη μεγάλη μείωση του το 2012 (22% γενικά και για τους νέους ως 25 ετών 32%), παραμένει ακόμα κάτω των 751 € που ήταν τότε.! Αποτέλεσμα η πραγματική αγοραστική του δύναμη έχει μειωθεί συνολικά κατά 26% την τελευταία δεκαετία.! Επίσης το 2021 σύμφωνα με έκθεση της ΤτΕ το μοναδιαίο κόστος εργασίας στο σύνολο της οικονομίας υποχώρησε κατά 5,9%, ενώ την ίδια περίοδο η παραγωγικότητα της εργασίας αυξήθηκε κατά 7,8%. Αυτό δείχνει καθαρά την ένταση της εκμετάλλευσης των εργαζόμενων.
Συμπερασματικά, αν εξαιρέσουμε τους έκτακτους εξωγενείς παράγοντες, οι σημαντικότερες αιτίες τις ακρίβειας και του πληθωρισμού, έχουν σχέση με τη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος και ειδικότερα με τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, τις ολιγοπωλιακές δομές, τα εξοπλιστικά προγράμματα και παρασιτικές κρατικές δαπάνες, καθώς τον τρόπο αντιμετώπισης έκτακτων γεγονότων (πανδημία, κλιματική αλλαγή κά).
2.Νεοφιλελεύθερες πολιτικές και «ακρίβεια»
Ειδικότερα η νεοφιλελεύθερη πολιτική απελευθέρωσης των τιμών, η κατάργηση των κρατικών ρυθμίσεων, η απελευθέρωση της κίνησης κεφαλαίων και η γενικότερη πολιτική ανακήρυξης των «αγορών», ως βασικού μηχανισμού ρύθμισης των οικονομικών σχέσεων, καταργεί τα όποια εμπόδια στις ανεξέλεγκτες ανατιμήσεις των μονοπωλιακών ομίλων και πολυεθνικών εταιριών, ενώ οι πολιτικές των κυβερνήσεων εντείνουν τα πληθωριστικά φαινόμενα.
Ειδικότερα η ασυδοσία των μεγάλων εταιριών και η απουσία πολιτικής βούλησης ελέγχου των τιμών και φορολόγησης των υπερκερδών, γίνεται μόνιμη πηγή της ακρίβειας. Πχ. τα κέρδη μεγάλων ομίλων στην Ελλάδα αυξήθηκαν θεαματικά το 2021. Από τις 133 μεγάλες εταιρίες εισηγημένες στο ΧΑΑ, οι 101 είχαν αυξημένα κέρδη (Μυτιληναίος 26%, Motor Oil 68%, Revoil 37,2%, Βιοχάλκο 80%, ΕΛΠΕ 21%, κοκ). Από την άλλη, η επιβολή κυρώσεων από τις ΗΠΑ και την ΕΕ, προς στη Ρωσία, έχει ως αποτέλεσμα ακριβότερες εισαγωγές φυσικού αερίου και πετρελαίου στις χώρες της ΕΕ, με αποτέλεσμα οι κυρώσεις να λειτουργούν ως «δίκοπο μαχαίρι» σε βάρος των ευρωπαίων καταναλωτών. Επίσης η πολιτική της «εδώ και τώρα» απολιγνητοποίησης που ακολουθεί η ελληνική κυβέρνηση, αποτελεί πρόσθετο παράγοντα της ενεργειακής ακρίβειας και δείχνει τις τεράστιες ευθύνες της για τις λανθασμένες επιλογές της.
Δυστυχώς απ’ ότι διαφαίνεται τα δύσκολα βρίσκονται μπροστά μας. Μιλάμε για τον κίνδυνο επισιτιστικής κρίσης, από τις προβλεπόμενες ελλείψεις σε ορισμένα είδη (μαλακό σιτάρι, καλαμποκέλαιο, ζωοτροφές, λιπάσματα κά), οι οποίες εν μέρει έχουν σχέση με τον πόλεμο στην Ουκρανία και τις «οικονομικές κυρώσεις» και εν μέρει από τα φαινόμενα κλιματικής αλλαγής, καθώς και την άνιση κατανομή των τροφίμων διεθνώς. Οι διαφαινόμενες ελλείψεις έχουν ήδη ανεβάσει την τιμή του σταριού στο α’ τρίμηνο του 2022, από 275 € σε 400 € ο τόνος. Στην περίπτωση της Ελλάδας αποκαλύπτονται τα τεράστια κενά στην αγροτο-διατροφική πολιτική της κυβέρνησης, όπου η χώρα μπορούσε να έχει επάρκεια σε βασικά τρόφιμα, αλλά δυστυχώς αναγκάζεται να εισάγει συγκριτικά πάρα πολλά.
Επίσης βασική αιτία του σημερινού διεθνούς κύματος ακρίβειας που επηρεάζει όλες τις χώρες, απορρέει από την πληθωριστική χρηματοδότηση κρατικών δαπανών, οι οποίες σε μεγάλο βαθμό είναι παρασιτικές. Για παράδειγμα με αφορμή την πανδημία, όλες σχεδόν οι χώρες προχώρησαν σε έκδοση κρατικών τίτλων δανεισμού από τις κεντρικές τράπεζες και έκδοση νέου χρήματος. Ειδικότερα στις ΗΠΑ, το έκτακτο πακέτο ξεπέρασε τα 6 τρισεκατομμύρια δολ., στην Αγγλία 1,8 τρις δολ., στην ΕΕ τα 2,1 τρις δολ. (το λεγόμενο πρόγραμμα ‘ΡΕΡΡ’ ύψους 1,85 τρις €). Ταυτόχρονα έκτακτα προγράμματα δημοσίων δαπανών εφάρμοσαν όλες οι χώρες της ευρωζώνης (πχ Γερμανία 700 δις €). Συνολικά το ύψος των έκτατων δημοσιονομικών παρεμβάσεων το 2020 ανήλθε σε 17% του παγκόσμιου ΑΕΠ (δηλ. 16 τρις δολάρια) και το συντριπτικό μέρος (86%) προήλθε από τις αναπτυγμένες χώρες.!
Να σημειώσουμε ότι οι πρόσθετες δημόσιες δαπάνες στο όνομα της πανδημίας, δεν πάνε για ανάπτυξη και στήριξη του λεγόμενου «κοινωνικού κράτους», με επίκεντρο τον τομέα υγείας, αλλά έχουν προτεραιότητα τα κέρδη των πολυεθνικών φαρμακευτικών εταιριών τύπου Pfizer (ανεξέλεγκτες τιμές στα εμβόλια και διάφορα τεστ, ‘rapid’ και ‘μοριακά’). Αντίστοιχα στο πεδίο των επενδύσεων, προτεραιότητα έχει η στήριξη της κερδοφορίας των μεγάλων εταιριών με ‘κίνητρα’ και σχήματα ΣΔΙΤ, ενώ μικρό μέρος πάει για τη στήριξη μικρομεσαίων επιχειρήσεων ή ανέργων.
Η «δημοσιονομική επέκταση» αυξάνει γενικά το δημόσιο χρέος το οποίο άγγιξε ήδη το 100% του παγκόσμιου ΑΕΠ και το μεγαλύτερο μέρος έχουν οι χώρες του G-7 (ΗΠΑ, Ιαπωνία, Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Καναδάς). Η μεγάλη δημοσιονομική επέκταση επιδρά στην άνοδο του πληθωρισμού και των επιτοκίων, καθώς του κόστους του δανεισμού των επιχειρήσεων, με ανάλογες συνέπειες στις τιμές και στις δαπάνες εξυπηρέτησης του χρέους.
Η μεγάλη «δημοσιονομική επέκταση» και η «πιστωτική χαλάρωση», αποτελεί βασική πηγή ανόδου των τιμών, στα «διεθνώς εμπορεύσιμα αγαθά» (πρώτες ύλες, ενδιάμεσα και τελικά προϊόντα) που στη συνέχεια επεκτείνονται και στα υπόλοιπα αγαθά και υπηρεσίες. Οφέλη από αυτήν την πληθωριστική χρηματοδότηση έχουν κατ’ αρχάς οι ΗΠΑ και η ΕΕ, που τα νομίσματα τους (δολάριο και ευρώ), αποτελούν τα κυριότερα μέσα διεθνών πληρωμών. Στην ουσία οι ΗΠΑ πληρώνουν δημόσιες δαπάνες με ….«φωτοτυπίες δολαρίων».!!
3.Εξοπλισμοί, πολεμικές συγκρούσεις και πληθωρισμός
Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που εντείνει τον πληθωρισμό, είναι οι αυξανόμενες εξοπλιστικές δαπάνες, κυρίως από ΗΠΑ, που καλύπτονται στην πράξη με πληθωριστικό χρήμα. Σύμφωνα με το Ινστιτούτου Ερευνών ‘SIPRI’ της Στοκχόλμης, οι εξοπλιστικές δαπάνες στον κόσμο το 2021 ανήλθαν σε 2,13 τρισεκατομμύρια δολάρια, από τις οποίες 1/3 προέρχονται από ΗΠΑ (800 δις), ακολουθεί η Κίνα (252 δις), Ινδία (73 δις), Ρωσία (62 δις), Αγγλία (59 δις), Γερμανία και Γαλλία από 52 δις, κοκ.
Οι μεγάλοι κερδισμένοι από τα εξοπλιστικά, είναι οι πολεμικές βιομηχανίες. Οι πωλήσεις το 2020 ανήλθαν σε 531 δις δολάρια, με επικεφαλείς τις 41 αμερικάνικες στον πίνακα των 100 πρώτων. Οι εξοπλιστικές δαπάνες είναι πλήρως αντιπαραγωγικές (είναι σαν να πετάς πλούτο στη θάλασσα), παρ’ ότι ένα μέρος, οι καθαρά αμυντικές, μπορούν στις δοσμένες ιστορικές συνθήκες, να χαρακτηριστούν αναπόφευκτες.
Επίσης οι περιφερειακές συγκρούσεις, όπως ο πόλεμος στην Ουκρανία, που έχει ως κύρια αιτία τη στρατηγική του ΝΑΤΟ για περικύκλωση της Ρωσίας, με την ένταξη όλο και νέων χωρών στη «Συμμαχία», αποτελούν μια πρόσθετη αιτία πληθωρισμού και ακρίβειας, λόγω των ελλείψεων και εμποδίων που δημιουργούνται στο διεθνές εμπόριο με την επιβολή οικονομικών κυρώσεων, οι οποίες ωστόσο έχουν αμφίδρομο αρνητικό αποτέλεσμα. Ειδικότερα η απόφαση των ΗΠΑ για διάθεση στην Ουκρανία 40 δις, υπό μορφή δανείου, για προμήθεια κυρίως στρατιωτικού εξοπλισμού, καθώς η απόφαση των G-7 για διάθεση επιπλέον 18,4 δις, θα εντείνουν τις πληθωριστικές πιέσεις διεθνώς, ενώ θα εντείνουν τις πολεμικές συγκρούσεις και τα συνακόλουθα προβλήματα. Ταυτόχρονα η αύξηση των στρατιωτικών δαπανών άνω 2% του ΑΕΠ στις χώρες της ΕΕ (στο πνεύμα επανεξοπλισμού της Γερμανίας ύψους 100 δις €), θα οδηγήσει σε αύξηση του δημόσιου χρέους, των δαπανών εξυπηρέτησης και συνακόλουθα του πληθωρισμού.!!
4.Αύξηση εισοδηματικών και κοινωνικών ανισοτήτων
Η ακρίβεια και ο πληθωρισμός επιδρούν αρνητικά στην ανάπτυξη, λόγω μείωσης ζήτησης και αύξηση της ανεργίας, ενώ δημιουργεί φαινόμενα «στασιμοπληθωρισμού» (υψηλού πληθωρισμού, ανεργίας και χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης ΑΕΠ). Παράλληλα έχουμε ένταση της ανισοκατανομής εισοδήματος και αύξηση της συγκέντρωσης πλούτου στα χέρια της οικονομικής ελίτ, τόσο από την επίσημη αύξηση επιχειρηματικών κερδών, όσο και από ανεπίσημες πηγές (φοροδιαφυγή, μονοπωλιακές τιμές, απόκρυψη εισοδημάτων σε φορολογικούς παραδείσους μέσω off-shore, χρηματιστηριακή κερδοσκοπία, κά). Ο πλούτος που έχει «παρκάρει» μια μικρή ελίτ δισεκατομμυριούχων σε φορολογικούς παραδείσους (μεταξύ άλλων και 283 έλληνες) ξεπερνάει σύμφωνα με τα «Pandora Papers» τα 11,3 τρις δολ., ενώ κάθε χρόνο «κλέβουν» φόρους 427 δις δολ.!! Η διεθνής μη-κυβερνητική οργάνωση OXFAM επισημαίνει ότι η περιουσία των τρισεκατομμυριούχων άγγιξε το 2022 τα 12,7 τρις δολ. και ήταν κατά 3,8 τρις δολ. περισσότερη απ’ ότι το 2020.!
Από την άλλη η εκτίναξη της ακρίβειας πλήττει με ιδιαίτερη σφοδρότητα το εισόδημα των χαμηλόμισθων και συνταξιούχων και ευρύτερα των λαϊκών στρωμάτων. Στις αρχές 2022, σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του «Εργάνη», 395.000 εργαζόμενοι είχαν μισθό κάτω από 500 €, ενώ γύρω στις 567.000 είχαν μισθό από 600-800 €., ο δε πληθωρισμός από αρχές 2022 τρέχει με ρυθμό 10% και σε ορισμένα είδη είναι διπλάσιος. Χιλιάδες νοικοκυριά δυσκολεύονται να πληρώσουν τους λογαριασμούς ρεύματος, ενώ η ακρίβεια σε βασικά είδη διατροφής δημιουργεί εκτεταμένα φαινόμενα υποσιτισμού.!
5.Μέτρα και πολιτικές μιας ελπιδοφόρας προοπτικής
Για την ανακούφιση μισθωτών, συνταξιούχων και λαϊκών στρωμάτων από το «κύμα της ακρίβειας», χρειάζεται κατ’ αρχάς, η λήψη μέτρων άμεσης στήριξης της αγοραστικής τους δύναμης (άμεση αύξηση κατώτατου μισθού στα 750 €, αύξηση συντάξεων και εφαρμογή ρήτρας αυτόματης τιμαριθμικής αναπροσαρμογής).
Επιβολή ελέγχου στις τιμές καυσίμων σε όλα τα στάδια της εφοδιαστικής αλυσίδας (διύλισης και εμπορίας), καθώς και τιμών ηλεκτρικού ρεύματος, παράλληλα με μέτρα μείωσης των έμμεσων φόρων (ΦΠΑ, ειδικοί φόροι κατανάλωσης) και αύξηση της φορολογίας κερδών των εταιριών ενέργειας.
Επαναλειτουργία ορισμένων σταθμών παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος με λιγνίτη και η επιμήκυνση του χρονικού ορίζοντα απολιγνιτοποίησης, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των ΑΠΕ, κυρίως σε υδροηλεκτρικά, ανεμογεννήτριες σε θαλάσσιες περιοχές, γεωθερμία και άλλες μορφές, με μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος και αποδοχή των τοπικών κοινωνιών.
Εφαρμογή μέτρων συστηματικού ελέγχου των τιμών και πάταξη της αισχροκέρδειας και των ολιγοπωλιακών δομών, ουσιαστική λειτουργία ελεγκτικών μηχανισμών, κατάργηση ΕΝΦΙΑ, μέτρα στήριξης αγροτών και μικροεπιχειρήσεων.
Ειδικότερα στο πεδίο της ενέργειας, χρειάζεται κατάργηση της ρήτρας αναπροσαρμογής και Χρηματιστηρίου Ενέργειας, η επαναφορά της ΔΕΗ υπό δημόσια ιδιοκτησία, η κατάργηση ειδικού φόρου κατανάλωσης ηλεκτρικής ενέργειας και η μείωση ΦΠΑ στο 4%, δωρεάν χορήγηση ρεύματος ως 1200 kwh σε όσους είναι στο όριο φτώχειας, η επαναλειτουργία των λιγνιτοπαραγωγικών μονάδων για εξασφάλιση ενεργειακής επάρκειας, η εγκατάλειψη κυρώσεων κατά της Ρωσίας που προκαλούν αύξηση στην τιμή φυσικού αερίου και μεγάλο κίνδυνο ελλείψεων σε σειρά προϊόντα.
Ο πληθωρισμός, η ύφεση και η φτωχοποίηση, δεν είναι μονόδρομος.! Υπάρχει εναλλακτική λύση, αρκεί αυτή να γίνει υπόθεση των εργαζόμενων και των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων, σε κάθε χώρα και στην Ελλάδα. Επιγραμματικά επισημαίνουμε την ανάγκη εφαρμογής αναπτυξιακής και ενεργειακής πολιτικής με επίκεντρο τις κοινωνικές ανάγκες, καθώς την ανάπτυξη της διεθνούς οικονομικής συνεργασίας μεταξύ χωρών, σε ισότιμη και αμοιβαία επωφελή βάση.
Σε συνθήκες αυξανόμενης διεθνοποίησης οι επιθετικές στρατηγικές, είτε μέσω πολέμων, είτε μέσω οικονομικών κυρώσεων και «εμπάργκο», όχι μόνο δεν ανοίγουν ελπιδοφόρες προοπτικές, αλλά αντίθετα ανοίγουν σκοτεινούς δρόμους για την ανθρωπότητα.
Κατά συνέπεια η Ελλάδα χρειάζεται μια εναλλακτική οικονομική στρατηγική στον αντίποδα του νεοφιλελευθερισμού, που βασικό συστατικό της θα έχει την πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική, που θα αξιοποιεί τα πλεονεκτήματα της ισότιμης διεθνούς συνεργασίας, αντί της συμπαράταξης στα ψυχροπολεμικά σχέδια των αμερικανο-ΝΑΤΟϊκών και ευρωπαίων ιμπεριαλιστών, που τελικά ούτε την εθνική ασφάλεια προστατεύουν, ούτε πολύ περισσότερο δεν προάγουν την ευημερία για το λαό της.
(*) Βασικά σημεία εισήγησης, στην εκδήλωση που διοργάνωσε η δημοτική παράταξη «ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΝΑΤΡΟΠΗ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΡΟΥΣΙ», την Τετάρτη 25-5-2022, 7μμ στο Δημαρχείο Αμαρουσίου.
