Μάγδα Παπαδημητρίου-Σαμοθράκη: Μια συνομιλία με τον συγγραφέα Τάσο Κανταρά για το βιβλίο του “Ο σπόρος της αυγής”

Η ιστορία ξεκινά στη Χαλκιδική, ανάμεσα σε βράχους και μονοπάτια που μοιάζουν να αιωρούνται στον χρόνο, όπου ο Μανώλης ανακαλεί το ταξίδι με την οικογένειά του και άλλους πρόσφυγες σε μια παλιόβαρκα. Όλοι χάθηκαν, εκτός από τον γιο του, Αντώνη, που παραμένει ο «σπόρος» της ζωής και της συνέχειας. Το Άγιο Όρος με τα μοναστήρια και τις σκιές του αναδεικνύει τις συγκρούσεις πίστης και εξουσίας, ενώ η Σκόπελος γίνεται το νησί όπου η κραυγή της ελευθερίας ταξιδεύει μακριά, φτάνοντας στις επόμενες γενιές. Από τη Γαλλία έως τα ελληνικά νησιά, οι τόποι του μυθιστορήματος υφαίνουν ένα ταξίδι μνήμης και θυσίας, συνδέοντας την ατομική με τη συλλογική εμπειρία. Το νέο του μυθιστόρημα κουβαλά μέσα του τη διπλή υπόσχεση της γης και του φωτός. Τη γέννηση που κυοφορείται στο βάθος του χρόνου και το πρώτο φως που ανοίγει δρόμο σε μια καινούργια αρχή. Ο σπόρος γίνεται σύμβολο της νέας γενιάς, της ελπίδας και της βαριάς ευθύνης της μνήμης∙ η αυγή, μετάβαση από το σκοτάδι στο φως, σημάδι πως η ζωή κληροδοτείται, ακόμη κι όταν όλα μοιάζουν χαμένα.

Στις σελίδες του μυθιστορήματος ανασαίνουν οι μεγάλες αντιθέσεις: Μνήμη και Τραύμα, Πατρίδα και Εξορία, Γενιές που συνεχίζουν, Θάνατος και Ζωή, Ταυτότητα και Κληρονομιά. Το διάβασα απνευστί, σαν να με παρέσυρε ποταμός αφηγήσεων που κουβαλούν τη φωνή των χαμένων και τη δίψα των ζωντανών. Έμαθα, συγκινήθηκα, και ένιωσα να βαραίνει πάνω μου η προειδοποίηση: η ιστορία, όταν λησμονιέται, επιστρέφει, πάντα με συνέπειες οδυνηρές για το παρόν μας. Ο συγγραφέας κινείται ανάμεσα σε δύο επίπεδα: στο ρεαλιστικό βίωμα — το ταξίδι, τον θάνατο, τη μετανάστευση — και στο συμβολικό-μεταφορικό πεδίο — τον σπόρο, την αυγή, τη μνήμη. Από αυτήν τη συνύπαρξη αναδύεται μια αίσθηση μαγικού ρεαλισμού, όπου οι νεκροί συνομιλούν με τους ζωντανούς μέσα από τον τόπο, την ανάμνηση και το όνειρο.

Συμβολικά στοιχεία του μυθιστορήματος είναι η παλιόβαρκα ως εύθραυστο μέσο επιβίωσης, το νησί ως τόπος καταγωγής αλλά και αναγέννησης, ο σπόρος ως συνέχεια, η αυγή ως φως που ξορκίζει το σκοτάδι της απώλειας.  Η αφήγηση υπενθυμίζει ότι κάθε γενιά κουβαλά μια «παράδοση ξεριζωμού», που καθορίζει πολιτικά και ηθικά τη συνέχεια.. Ο Μανώλης κουβαλά μαζί του τους νεκρούς του· η μνήμη τους δεν είναι μια παθητική ανάκληση, αλλά μια ζωντανή υποχρέωση απέναντι στην Ιστορία. Ο σπόρος δεν είναι μόνο ο γιος, αλλά και η ίδια η ιστορική μνήμη που πρέπει να φυτευτεί για να ριζώσει στις επόμενες γενιές. Ο Αντώνης δεν είναι απλώς παιδί· είναι η ελπίδα ότι ο αγώνας, το τραύμα και η αντίσταση θα συνεχιστούν. Εδώ η ελπίδα παίρνει τη μορφή πολιτικής στάσης: να ζεις, να παλεύεις, να φυτεύεις.

Η σύγκρουση θανάτου και ζωής ξεπερνά το υπαρξιακό επίπεδο· φέρει ταξική και πολιτική διάσταση. Οι νεκροί δεν είναι απλώς πρόσωπα που χάθηκαν, αλλά θύματα ιστορικών δυνάμεων, ενώ οι ζωντανοί γίνονται φορείς μιας ευθύνης που δεν μπορούν να αποποιηθούν. Ο Τάσος Κανταράς μας υπενθυμίζει μέσα από τη συζήτηση ότι η λογοτεχνία μπορεί να φυλάξει τους νεκρούς ζωντανούς, να δώσει φωνή στους σιωπηλούς και να μετατρέψει τον πόνο σε σπόρο αντίστασης και συνέχειας. Κι ίσως αυτό να είναι το πιο βαθύ του μήνυμα: πως κάθε τέλος είναι μια αρχή, κάθε σιωπή κρύβει μια ιστορία, και κάθε αυγή κουβαλά μέσα της τον σπόρο ενός κόσμου πιο δίκαιου, πιο ανθρώπινου, πιο φωτεινού.

Ο Σπόρος της Αυγής απευθύνεται σε κάθε κοινωνία που κουβαλά απώλειες και καλείται να ξαναχτίσει τον εαυτό της. Η Ιστορία δεν κλείνει ποτέ· οι νεκροί εξακολουθούν να ζουν μέσα μας, και το μέλλον μας εξαρτάται από το πώς θα διαχειριστούμε τη μνήμη τους.

Σε μια εποχή λοιπόν που η μνήμη συχνά απωθείται και η Ιστορία επανέρχεται με οδυνηρό τρόπο στο παρόν, ο Τάσος Κανταράς με το νέο του μυθιστόρημα Ο Σπόρος της Αυγής ανοίγει έναν διάλογο με το παρελθόν, τον τόπο και τις γενιές που κληροδοτούν ευθύνη και αγώνα. Με αφορμή την κυκλοφορία του βιβλίου, μιλήσαμε μαζί του για τη μνήμη που γίνεται χρέος, για την Ιστορία που δεν κλείνει ποτέ, αλλά και για την ελπίδα που, όπως ο σπόρος, φυτεύεται για να συνεχιστεί από τις επόμενες γενιές.

• Πώς γεννήθηκε η ιδέα για το Σπόρο της Αυγής; Υπήρξε κάποιο προσωπικό βίωμα ή ιστορικό ερέθισμα που στάθηκε αφετηρία;

Άρχισα να γράφω τα ιστορικά – κοινωνικά μυθιστορήματά μου, ξεκινώντας από το τέλος του 19ου αιώνα και τον ελληνοτουρκικό πόλεμο στη Θεσσαλία, γνωστό και ως “ατυχή πόλεμο”. Άφησα πίσω μου έναν αιώνα, ως εκκρεμότητα, με τον οποίο ήθελα να κλείσω την τετραλογία μου. Το ερέθισμα για το ξεκίνημα του τελευταίου μου βιβλίου, του Σπόρου της Αυγής, μου το έδωσε μια γραπτή πληροφορία, για μια μεγάλη επιδημία πανούκλας που συνέβη στο τέλος του 18ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη και την περιοχή γύρω από αυτήν, η οποία αποδεκάτισε τον πληθυσμό της περιοχής. Ενδεικτικό του μεγέθους της, είναι ένα ομαδικό νεκροταφείο, το οποίο ανακαλύφτηκε κοντά στον Βυζαντινό Πύργο του χωριού μου. Απ’ εκεί αρχίζει η ιστορία μου.

• Ο Μανώλης Κλάρας έμεινε απροσκύνητος όπως γράφει το οπισθόφυλλο του βιβλίου. Πόσο εύκολο ή δύσκολο να μείνει κάποιος από εμάς τους Νεοέλληνες απροσκύνητος;

Η θέληση του ανθρώπου να σταθεί απέναντι σε κάθε εξουσία, που του στερεί την ελευθερία και τα στοιχειώδη δικαιώματά του, θα υπάρχει ανεξαρτήτως των συνθηκών. Απροσκύνητους σαν τον Μανώλη Κλάρα θα γεννά πάντοτε η κοινωνία. Δεν είναι μια εύκολη στάση ζωής αυτή, ειδικά όταν ζούμε σε ένα σύστημα όπου οι απροσκύνητοι εξοβελίζονται εκτός των τειχών. Είναι όμως μια στάση που σίγουρα κάνει τη ζωή μας αξιοβίωτη και της δίνει νόημα και ουσία.

• Υπάρχει για εσάς μια «ευθύνη» του συγγραφέα απέναντι στην Ιστορία;

Η ευθύνη απέναντι στην Ιστορία είναι να μην αδικήσω την αλήθεια, να μην υπερβάλλω, να μην ωραιοποιήσω. Με μια κουβέντα, να κρατήσω το μέτρο της πραγματικότητας.

Αν διαβάσει το βιβλίο ένας νέος άνθρωπος σήμερα, τι θα θέλατε να κρατήσει;

Τα διδάγματά του από την εμπειρία ενός μακρινού παρελθόντος, επειδή αρκετά διλήμματα επανέρχονται σήμερα σ’ ένα διαφορετικό κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο. Κυρίως όμως, πως δεν πρέπει να περιμένει να ωριμάσουν οι κατάλληλες συνθήκες, αλλά να συμβάλλει και ο ίδιος με τις πράξεις του στη διαμόρφωσή τους.

• Στη σελίδα 36, ο ήρωας σας Μανώλης είπε “Ραγιάς μπορεί να γεννήθηκα παρά τη θέλησή μου, μα δεν σκοπεύω να περάσω έτσι όλη μου τη ζωή” «Αν ο Μανώλης ζούσε σήμερα, τι νομίζετε πως θα έλεγε για τους νεοέλληνες;»

Να μην αποδεχτούν μια κατάσταση που τους συνθλίβει. Να παραδειγματιστούν από τη γενικότερη στάση ζωής του. Αν και στη εποχή που ζούμε οι συνθήκες είναι διαφορετικές, οι εθνικοί κίνδυνοι και τα κοινωνικά αδιέξοδα είναι εξίσου σοβαρά και πρέπει οι άνθρωποι, με όραμα, αγάπη για την ελευθερία, αισιοδοξία, ενεργητική παρουσία, συλλογική δράση και κοινωνική αλληλεγγύη, να τα αντιμετωπίσουν. Ακόμη και κόντρα στις πιθανότητες, γιατί ακόμη κι αν δεν υλοποιήσουν το όραμά τους, θα αφήσουν σίγουρα τον σπόρο του. Όπως ο Μανώλης Κλάρας.

• Στη σελίδα 59 γράφετε: “ο λαός που επαναστατεί είναι ένα ερμητικά σφραγισμένο καζάνι που βράζει στη φωτιά και κάποια στιγμή θα εκραγεί”. Πιστεύετε ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται; Και αν ναι, βλέπετε σήμερα ανάλογες συνθήκες που προμηνύουν μια ‘έκρηξη;

Η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται πανομοιότυπα. Αλλά όσο παραμένουν οι αιτίες που γεννούν τις εξεγέρσεις, αυτές αργά ή γρήγορα θα συμβούν. Αν και συνήθως οι επαναστάσεις δεν προαναγγέλλονται, οι νύχτες πολλές φορές είναι γκαστρωμένες, όπως είπε παλιότερα ένας θυμόσοφος πολιτικός!

Αν σήμερα η Ελλάδα απελευθερωνόταν από τα ‘νύχια’ των προστάτιδων δυνάμεων — που σε μεγάλο βαθμό παραμένουν οι ίδιες όπως τότε — ποια πιστεύετε ότι θα ήταν η τύχη της χώρας μας; Θα μπορούσαμε να σταθούμε αυτόνομα ή η εξάρτηση είναι πλέον δομικό στοιχείο της πορείας μας;

Για να υπάρξει μια τέτοια εξέλιξη χρειάζεται ένα πλατύ κίνημα εθνικής χειραφέτησης, το οποίο θα αμφισβητεί τη λογική της δομικής ενσωμάτωσης. Κίνημα που δυστυχώς λείπει. Αν αυτή η αναγκαία προϋπόθεση συμβεί, τότε θα έχει γίνει το αποφασιστικό βήμα για μια δυναμική πορεία προς την ανεξαρτησία και την ανάπτυξη ισότιμων σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης με όλους, σ’ έναν διαφορετικό κόσμο. Πάντα υπάρχει μια αρχή. Την Οθωμανική περίοδο και τη φεουδαρχία παλιότερα τις χαρακτήριζε η παντοδύναμη και αδιαμφισβήτητη κυριαρχία, όμως η ιστορία δεν έμεινε στάσιμη.

Στη σελίδα 274 περιγράφετε τους απλούς ανθρώπους, μουσουλμάνους και χριστιανούς, να αλληλοβοηθούνται — χαρακτηριστικά ο Εμίν και ο Παγκράτης. Τι πιστεύετε ότι έχουν να χωρίσουν οι λαοί που στο παρελθόν έζησαν αδελφωμένοι, όπως στη Θεσσαλονίκη; Μπορούν οι σημερινές κοινωνίες να αντλήσουν διδάγματα από αυτή την ιστορική αλληλεγγύη;

• Παρά το γεγονός ότι ζούμε σ’ έναν κόσμο που επικρατεί ο τυφλός θρησκευτικός φανατισμός, ο ρατσισμός και ο κακώς εννοούμενος εθνικισμός, η παλιά Σαλονίκη αποτελεί ένα κορυφαίο ιστορικό παράδειγμα πολυπολιτισμικής συνύπαρξης, από το οποίο μπορεί να διδαχτούν οι νέοι άνθρωποι. Να κατανοήσουν πως υπάρχει κι άλλος δρόμος από αυτόν της τυφλής, αδιέξοδης, καταστροφικής αντιπαράθεσης, κι είναι αυτός που κάνει τις κοινωνίες καλύτερες και εξυπηρετεί τα συμφέροντα των πολλών και όχι των λίγων.
• Στο βιβλίο γράφετε: ‘Ποιος θα τα ξέρει όλα αυτά και ποιος θα τα θυμάται αύριο;’ Πώς βλέπετε τη σημασία της μνήμης στην κοινωνία μας; Τι ρόλο μπορεί να παίξει η λογοτεχνία ή η εκπαίδευση στο να διατηρηθούν ζωντανές οι ιστορικές εμπειρίες και τα διδάγματα;.
• Αναμφίβολα θετικό, ίσως και μοναδικό ρόλο. Ένα λογοτεχνικό κείμενο, ένα καλό ιστορικό μυθιστόρημα, από τη μια προσφέρει μια γοητευτική περιπέτεια ανάγνωσης κι από την άλλη συμβάλλει στην μάθηση της ιστορίας και στην καλύτερη κατανόηση του παρελθόντος. Ειδικά όταν, όπως συμβαίνει δυστυχώς στην ελληνική εκπαίδευση, με ευθύνη των κυβερνήσεων και των αρμόδιων Υπουργείων, η ιστορική αλήθεια παραμορφώνεται και διδάσκεται από μια ωραιοποιημένη οπτική γωνία. Αυτό βέβαια, υπό τη βασική προϋπόθεση ότι ο συγγραφέας δεν παραμορφώνει τα γεγονότα, αλλά τα δένει με τους πρωταγωνιστές του με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη δόση αντικειμενικότητας. Έτσι, παρουσιάζει τα ιστορικά γεγονότα μέσα από τις περιπέτειες των ηρώων του και επιτρέπει στους αναγνώστες να συνδεθούν συναισθηματικά με τους ήρωες και τις εμπειρίες τους.

Στη σελίδα 329 γράφετε: “Από παλιά ακούμε πως όταν η ρώσικη αρκούδα βρυχόταν απέναντι στον Τούρκο, οι ραγιάδες αναθάρρευαν και αναπτέρωναν τις ελπίδες τους.” Σήμερα όμως, γιατί ως χώρα φαίνεται να έχουμε ξεχάσει τη βοήθεια που μας παρείχε η Ρωσία και υπακούμε στην Ευρώπη, που πολλές φορές μας εκμεταλλεύτηκε; Πώς σχολιάζετε αυτή την ιστορική και πολιτική αντίθεση;

Είναι αλήθεια πως η Φιλική Εταιρεία που είχε έδρα την Οδησσό, οι Υψηλάντηδες, κι ο Καποδίστριας, συνέβαλαν καθοριστικά στην επίτευξη του βασικού εθνικού σκοπού. Η Ρωσία ήταν σε μόνιμη αντιπαλότητα με την Τουρκία – στην πραγματικότητα αυτό παραμένει μέχρι σήμερα – επεδίωκε της εξασθένιση της με τη δημιουργία ανεξάρτητων βαλκανικών κρατών, σε αντίθεση με τους Αγγλογάλλους που θεωρούσαν την Τουρκία γέφυρα μεταξύ Μεσογείου και Ασίας και επιθυμούσαν τη διατήρησή της, γιατί αυτό εξυπηρετούσε τα εμπορικά τους συμφέροντα. Οι ραγιάδες ήθελαν το πρώτο κι έτσι όταν η ρώσικη αρκούδα βρυχιόταν αυτοί αναθάρρευαν. Έκτοτε η κυρίαρχη τάξη της χώρας μας, για μια σειρά λόγους που δε μπορούν να αναπτυχτούν εδώ, έχει προσδεθεί στο μέχρι τώρα κυρίαρχο μπλοκ δυνάμεων και τα αποτελέσματα αυτής της απόλυτης πρόσδεσης μπορεί να τα κρίνει ο καθένας. Ιστορικά υπάρχουν δύο αποκαλυπτικά καταστροφικά παραδείγματα, η Μικρά Ασία και η Κύπρος, να μη μιλήσουμε για πιο πρόσφατα.

Στο βιβλίο γράφετε: ‘Όσο γεννιούνται άνθρωποι σαν εσένα, υπάρχει ελπίδα στον κόσμο.’ Ποιο μήνυμα θέλετε να στείλετε με αυτή τη φράση στους αναγνώστες σας σήμερα; Πιστεύετε ότι η ελπίδα και η δράση του κάθε ατόμου μπορούν να αλλάξουν την κοινωνία;

Η απάντησή μου είναι ναι! Χωρίς την ελπίδα δεν υπάρχει μέλλον και αν κάποιος δεν έχει μέλλον, δεν μπορεί να έχει και παρόν. Όσο θα υπάρχουν άνθρωποι πρωτοπόροι για την εποχή τους, θα υπάρχει ελπίδα ότι μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα προς το καλύτερο.

Ο Σπόρος της Αυγής» υπενθυμίζει ότι η μνήμη, η θυσία και η αγάπη για την ελευθερία δεν χάνονται. Κάθε γενιά κρατά το καθήκον να φυτέψει τους σπόρους της συνέχειας και της αξιοπρέπειας, και μέσα από την αναμέτρηση με το παρελθόν γεννιέται η ελπίδα για το μέλλον. Καλοτάξιδο να είναι Τάσο Κανταρά!

Από το οπισθόφυλλο

…Μπήκε στον οντά του, όταν άρχισε ήδη να γέρνει ο ήλιος. Πήρε απ’ το κρεµαστό φανάρι, που δεν το έβλεπε ποτέ το φως της µέρας, τη χορτόπιτα της Αβραµπικίνας, έφαγε µοναχά δυο µπουκιές, ήπιε µερικές γουλιές νερό, άναψε το λαδολύχναρο και ξάπλωσε να ξεκουραστεί. Πολλές από τις συγκλονιστικές περιπέτειες της ζωής του είχαν γίνει σκόνη στο µυαλό του, το µόνο που παρέµεινε έντονο ήταν το αγαπηµένο του νησί, στο οποίο έφτασε πολλά χρόνια πριν µε µια παλιόβαρκα, µαζί µε τη γυναίκα του, τον Κατάκαλο και τους γονείς του. Σκεφτόταν πως κανένας από τους επιβαίνοντες δεν υπήρχε πια. Εκτός από τον σπόρο του γιου του, τον Αντώνη. Σιγά-σιγά τον πήρε ο ύπνος. Ένα µεγάλο περιπετειώδες όνειρο όλη του η ζωή, που τώρα θα έδινε τη σκυτάλη στο ταξίδι της αιωνιότητας. Η πορεία του ήλιου παρέκαµψε ήδη τον πελώριο Πύργο. Οι λιγοστές αχτίδες που έµπαιναν στο δωµάτιο απ’ το µικρό παράθυρο φώτισαν το κατάλευκο πρόσωπο του Μανώλη. Ήταν η ώρα που συνήθως ανέβαινε πάνω η Αβραµπικίνα, για να του ανεβάσει νερό και να δει τι κάνει. Τη δυνατή της κραυγή δε σταµάτησε ούτε ο όγκος του γρανιτένιου Πύργου. Αντίθετα, έγινε αντίλαλος που πέρασε πάνω απ’ τα σπίτια του χωριού κι έφτασε µακριά στον κάµπο. Πολύ θα ήθελε ν’ ακουστεί πέρα απ’ τη θάλασσα, µέχρι τη Σκόπελο, για να φτάσει το µαντάτο στ’ αυτιά του Αντώνη της. «Ο Μανώλης έφυγε, συγχωριανοί. Ο Μανώλης Κλάρας έφυγε απροσκύνητος!».

Βιογραφικό σημείωμα

Ο Τάσος Κανταράς κατάγεται από τη Γαλάτιστα Χαλκιδικής. Δούλεψε ως τεχνικός εγκαταστάσεων στον Οργανισμό Τηλεπικοινωνιών Ελλάδας (ΟΤΕ). Ενεργό μέλος της Αυτοδιοίκησης Α’ βαθμού. • Μέλος του Δ.Σ. της Κεντρικής Ένωσης Δήμων Ελλάδας (Κ.Ε.Δ.Ε.). Μέλος του Δ.Σ. του «Δικτύου Αιρετών της Ευρώπης». Το 2015 διετέλεσε αντιπρόεδρος του Οργανισμού Λιμένος Θεσσαλονίκης. Συγγραφικό έργο: Αρθρογραφεί για πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, σε εφημερίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα βιβλία του είναι. Διαρκές Φύλλο Πορείας (2016) Ανυπότακτοι Δύσκολων Καιρών (2018) Η καρδιά του Σίσυφου (Μάιος 2021), εκδ. Τόπος.