Πηγή: surplusmagazin
10 χρόνια μετά την ελληνική κρίση: Ο Λαπαβίτσας για τον καπιταλισμό και τη λιτότητα
Σε αυτή τη συνέντευξη, ο οικονομολόγος Κώστας Λαπαβίτσας εξηγεί γιατί η Γερμανία βρίσκεται σε κρίση και πώς η Αριστερά πρέπει να αντιμετωπίσει τον σύγχρονο ιμπεριαλισμό.
Ο Κώστας Λαπαβίτσας είναι οικονομολόγος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο SOAS του Λονδίνου και πρώην βουλευτής του ΣΥΡΙΖΑ στο ελληνικό κοινοβούλιο. Υπήρξε μία από τις βασικές φωνές που άσκησαν κριτική στις πολιτικές λιτότητας κατά τη διάρκεια της κρίσης του ευρώ και δημοσίευσε τα βιβλία The Left Case against the EU το 2018 και το The State of Capitalism το 2023 μαζί με τη συγγραφική συλλογικότητα EReNSEP. Στη συνέντευξή του στην Julia Werthmann, κάνει μια αναδρομή στην κρίση του ελληνικού χρέους και του ευρώ και στο πώς έχει εξελιχθεί ο καπιταλισμός στην Ευρώπη έως σήμερα.
Πριν από δέκα χρόνια, ο τότε Γερμανός υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε έθεσε στη χώρα σας ένα τελεσίγραφο: Η θα αποδεχτείτε το πρόγραμμα λιτότητας της Τρόικας ή θα απολέσετε την οικονομική στήριξη. Τότε, υποστηρίξατε ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να εγκαταλείψει την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό δεν έγινε, αντίθετα η χώρα σας αποδέχθηκε το πρόγραμμα λιτότητας. Ποια είναι η κατάσταση σήμερα;
Αυτό που εγώ και οι συνάδελφοί μου προβλέψαμε έχει επαληθευτεί: Σταθεροποίηση της οικονομίας, αλλά χωρίς σημαντική ανάπτυξη. Αν και η κατάσταση είναι διαφορετική σήμερα, οι απώλειες από την κρίση δεν ανακτήθηκαν ποτέ πλήρως. Το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν είναι πολύ χαμηλό και το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι ένα από τα χαμηλότερα στη Νομισματική Ένωση. Οι προοπτικές για ταχεία οικονομική ανάπτυξη είναι δυσοίωνες. Εν ολίγοις: ο ελληνικός καπιταλισμός βρίσκεται σε στασιμότητα.
Πώς τα βγάζουν πέρα οι Έλληνες;
Όταν ο καπιταλισμός λιμνάζει, δεν σημαίνει αυτόματα ότι ο κόσμος βυθίζεται στη φτώχεια, όπως συνέβη κατά τη διάρκεια της κρίσης. Παρ’ όλα αυτά, η πλειοψηφία μόλις και μετά βίας τα βγάζει πέρα, ενώ οι ανώτερες τάξεις ευημερούν. Η ανισότητα είναι τεράστια. Και έπειτα υπάρχει η διαφθορά. Αν και οι φορολογικές μεταρρυθμίσεις της Τρόικας εισήγαγαν ηλεκτρονικούς ελέγχους, άλλες μορφές διαφθοράς έχουν εξαπλωθεί. Ξεκινούν από τις μεγάλες εταιρείες και εξαπλώνονται σε όλη την κοινωνία. Όταν οι μισθοί δεν αυξάνονται και οι έμμεσοι φόροι ανεβάζουν τις τιμές των αγαθών, οι άνθρωποι αναζητούν άλλους τρόπους για να επιβιώσουν.
Γιατί ο ελληνικός καπιταλισμός βρίσκεται σε στασιμότητα;
Εξαιτίας των επίμονα χαμηλών επενδύσεων. Αν και η λιτότητα έχει δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για τις μεγάλες επιχειρήσεις, ούτε το ελληνικό ούτε το ξένο κεφάλαιο επενδύει. Επιπλέον, εκατοντάδες χιλιάδες καλά εκπαιδευμένοι εργαζόμενοι εγκαταλείπουν την Ελλάδα επειδή δεν τους προσφέρει μια καλή ζωή. Το γεγονός αυτό – σε συνδυασμό με την προβληματική συσσώρευση κεφαλαίου – αποτελεί εκρηκτικό μείγμα για την οικονομία.
Αν η λιτότητα πνίγει την οικονομία, δεν ωφελεί ούτε το κεφάλαιο. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η συνάδελφός σας Clara Mattei υποστηρίζει ότι δεν σχεδιάστηκε ποτέ ως πραγματική οικονομική πολιτική, αλλά ως εργαλείο πειθάρχησης της εργατικής τάξης. Συμφωνείτε;
Η λιτότητα περιορίζει τον πληθωρισμό συμπιέζοντας τα εισοδήματα. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο τη χρησιμοποιεί για να ελέγξει τον πληθωρισμό, επειδή αυτός είναι ο εχθρός όλων των πιστωτών. Ωστόσο, όταν ο καπιταλισμός μπαίνει σε κρίση, η λιτότητα εγκαταλείπεται γρήγορα. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, τα κράτη δαπάνησαν τεράστια ποσά για να στηρίξουν το κεφάλαιο.
Ενώ η Γερμανία ήταν κάποτε υπέρμαχος της λιτότητας, τώρα έχει χαλαρώσει το «φρένο» του χρέους όσον αφορά τις στρατιωτικές δαπάνες και τις υποδομές. Συμβαίνει κάτι παρόμοιο στην ΕΕ; Έρχεται το τέλος της λιτότητας;
Η κατάσταση είναι παράδοξη. Σε ορισμένα μέρη της Ευρώπης βλέπουμε λιτότητα, ενώ σε άλλα μέρη, όπως η Γερμανία, υπάρχει χαλάρωση των περιορισμών. Μετά την επανένωση τη δεκαετία του 1990, ο γερμανικός καπιταλισμός επικεντρώθηκε στις εξαγωγές. Η πραγματική εξαγωγική δύναμη στον κόσμο δεν είναι η Κίνα, αλλά η Γερμανία. Ωστόσο, για να είναι κανείς ανταγωνιστικός, απαιτούνται επαρκείς επενδύσεις – και αυτό ακριβώς δεν έχει συμβεί στη Γερμανία.
Παρ’ όλα αυτά, ο γερμανικός καπιταλισμός άνθισε για δεκαετίες. Γιατί;
Παρέμεινε ανταγωνιστικός για δύο λόγους. Πρώτον, οι μισθοί πάγωσαν από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2010 και ο πληθωρισμός διατηρήθηκε σε χαμηλά επίπεδα. Δεύτερον, υπήρχε φθηνή ενέργεια από τη Ρωσία.
Αυτά δεν ισχύουν πλέον. Γι’ αυτό η Γερμανία χαλαρώνει το φρένο του χρέους;
Ναι, η γερμανική βιομηχανία υστερεί παγκοσμίως. Η Γερμανία παράγει εξαιρετικές μηχανές εσωτερικής καύσης, εργαλειομηχανές και χημικά προϊόντα. Αλλά αυτές είναι τεχνολογίες του χθες. Η έλλειψη επενδύσεων και καινοτομίας έφερε το γερμανικό μοντέλο στο τέλος του. Η χαλάρωση του φρένου του χρέους είναι απάντηση σε αυτό το αδιέξοδο.
Θα ανακάμψει έτσι ο γερμανικός καπιταλισμός;
Η γερμανική ελίτ νομίζει ότι με λίγες επενδύσεις θα λυθούν τα προβλήματα. Δεν βλέπουν όμως το μέγεθος του παγόβουνου. Η Γερμανία πρέπει να αναδιαρθρώσει ριζικά την οικονομία της, να επενδύσει μαζικά και να αυξήσει τα εισοδήματα των εργαζομένων. Η άρχουσα τάξη δεν κατανοεί την πρόκληση.
Είναι αυτή η αποτυχία ευκαιρία για την εργατική τάξη;
Περιμένουμε όλοι την εμφάνιση της γερμανικής εργατικής τάξης με αιτήματα και διεκδικήσεις. Οι αντικειμενικές συνθήκες είναι ευνοϊκές. Το μοντέλο της παγκοσμιοποίησης εξαντλείται. Αυτό προσφέρει δυνατότητες για αλλαγή με καλύτερα εισοδήματα, συνθήκες εργασίας, εκπαίδευση. Αλλά λείπει η πολιτική κατανόηση και η συνδικαλιστική οργάνωση.
Η παγκόσμια τάξη αλλάζει. Ο νεοφιλελευθερισμός υποχωρεί. Οι ΗΠΑ εγκαταλείπουν το μοντέλο αυτό και στρέφονται σε εμπορικούς πολέμους και τείχη. Η παλιά διάκριση “δημοκρατία vs αυταρχικά καθεστώτα” δεν εξηγεί πλέον τα πράγματα. Τι συμβαίνει;
Αυτή η οπτική είναι παραπλανητική. Πρώτον, οι δυτικές δημοκρατίες έχουν γίνει πιο αυταρχικές. Δεύτερον, η Ρωσία και η Κίνα δεν είναι παρόμοια αυταρχικά μοντέλα. Στην πραγματικότητα, ζούμε την αναβίωση ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών.
Τι εννοείτε με τον όρο “ιμπεριαλισμός”;
Η μαρξιστική θεωρία λέει ότι η παγκόσμια κυριαρχία προκύπτει από οικονομικά και όχι πολιτικά αίτια. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο –την παλιότερη εποχή, η σύζευξη τραπεζών και βιομηχανιών– επιδιώκει κρατική στήριξη, οδηγώντας σε πολέμους. Αυτό το μοντέλο εξηγεί τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά το 1945 όμως, επικράτησε κυρίως ιδεολογικός ανταγωνισμός ανάμεσα στις ΗΠΑ και την ΕΣΣΔ. Σήμερα, με την άνοδο της Κίνας, Ινδίας, Βραζιλίας κ.ά., η οικονομική σύγκρουση επανέρχεται.
Μπορεί η Κίνα να αντικαταστήσει την ηγεμονία των ΗΠΑ;
Η Κίνα είναι η μεγαλύτερη εμπορική δύναμη και το “εργοστάσιο του κόσμου”. Με κρατική συμμετοχή στις επιχειρήσεις, αντιπροσωπεύει ένα άλλο μοντέλο καπιταλισμού. Αλλά είναι πιο αδύναμη στον χρηματοπιστωτικό τομέα και εξαρτάται από το δολάριο. Επίσης, οι εξαγωγές της πλήττονται από τον εμπορικό πόλεμο με τις ΗΠΑ. Πρέπει και αυτή να αναπροσαρμόσει την οικονομία της.
Η στρατιωτική ενίσχυση της Ευρώπης σχετίζεται με την αμφισβήτηση της αμερικανικής ηγεμονίας;
Η Ευρώπη υπακούει στις ΗΠΑ. Αλλά με την αυξανόμενη ένταση και την επιστροφή του Τραμπ, η Ευρώπη οπλίζεται. Πρόκειται για μια πολύ επικίνδυνη εξέλιξη. Έχουμε δει ήδη τι συμβαίνει ιστορικά όταν η Γερμανία εξοπλίζεται.
Ο Τραμπ επιβάλει δασμούς και κόβει την οικονομική βοήθεια. Μπορεί έτσι να σώσει την αμερικανική ηγεμονία;
Η δυτική δημοκρατία παρακμάζει και οι πολιτικές ελίτ είναι δεύτερης διαλογής. Ο Τραμπ είναι τρίτης. Δεν έχει στρατηγική, περιβάλλεται από ανίκανους ανθρώπους. Η πολιτική των δασμών που επιβάλει πλήττει την ίδια την εργατική τάξη των ΗΠΑ. Δεν καταλαβαίνει πώς λειτουργεί η οικονομία.
Τι χρειάζονται οι ΗΠΑ;
Σοβαρή βιομηχανική πολιτική, έλεγχο του χρηματοπιστωτικού τομέα, παιδεία, δημόσιες υποδομές, καλύτερο βιοτικό επίπεδο. Ο Τραμπ δεν μπορεί να προσφέρει τίποτε από αυτά. Μόνο φοροαπαλλαγές για τους πλούσιους και λιτότητα για τους υπόλοιπους.
Ποια πρέπει να είναι η στάση της Αριστεράς σε αυτή την παγκόσμια αναδιάταξη;
Ο παγκόσμιος καπιταλισμός βρίσκεται σε μεταβατική περίοδο. Η παλιά παγκοσμιοποίηση φθίνει, αλλά το νέο ακόμη δεν έχει διαφανεί . Η Αριστερά δυσκολεύεται να αρθρώσει λόγο. Όμως πρέπει να αντιταχθεί αποφασιστικά στον μιλιταρισμό, να υπερασπιστεί την ειρήνη και να απαιτήσει έναν ριζικό μετασχηματισμό της οικονομίας υπέρ των εργαζομένων. Οφείλει να επανασυνδεθεί με την εργατική τάξη και να γίνει η φωνή των εκμεταλλευόμενων. Αυτή είναι η ιστορική της αποστολή.
